Што се случи ако актуелниот турски претседател, Реџеп Таип Ердоган, ќе ги загуби изборите?, праша Рубен Силверман, истражувач на Институтот за турски студии на Универзитетот во Стокхолм во напис за Форин Полиси (ФП).
На 14 мај во Турција ќе се одржат претседателски и парламентарни избори, на кои Ердоган и неговата Партија на правдата и развојот (АКП), кои владееја во последните 20 години, би можеле да паднат од тронот.
За тоа време, Ердоган и АКП оставија длабока трага во земјата, проширувајќи ја улогата на исламот во традиционално секуларна држава и влијанието на Турција во странство.
Но, годините на неортодоксни економски политики и смртоносниот земјотрес во февруари ја поткопаа довербата во владата, што поттикна многу гласачи да се сомневаат во компетентноста на администрацијата.
По две децении тешко е да се замисли заминувањето на Ердоган, се вели во текстот.
Анкетите сугерираат дека тој би можел да биде поразен од противкандидат од опозицијата, но постои широко распространето верување дека тој ќе стори сé што е потребно за да остане на власт, искористувајќи ја својата позиција за тесно да победи или да ги спротивстави резултатите што би биле неповолни за него.
Предвремено заминување на Мустафа Кемал Ататурк
Голем дел од нервозата околу трката за турскиот претседател и како Ердоган ќе одговори на неговите резултати е последица на политичката историја на Турција.
Тешко е да се замисли дека Ердоган благодатно би го прифатил поразот, бидејќи тоа би било без преседан – ниту еден турски претседател никогаш директно не ја изгубил власта, наведува авторот.
Не само што Ердоган е првиот турски претседател избран од народот, а не од парламентот, туку тој ја надгледуваше и трансформацијата на земјата од парламентарен во претседателски систем.
Додека многу од 11-те претходници на Ердоган доаѓаа и си заминаа без помпа, неколкуте кои – како него – беа поддржани од масовна политичка партија, тежнееја да останат на функцијата се додека не бидат заменети со војската или не се соочат со неочекувана смрт.
Единствениот исклучок не е охрабрувачки.
Основачот и прв претседател на Турција, Мустафа Кемал Ататурк, почина на функцијата на релативно млада возраст од 57 години, веројатно поради неговиот насилен начин на живот.
Неговиот наследник и близок доверлив Исмет Инону служеше 12 години, сè додека Републиканската народна партија (ЦХП) – која тој и Ататурк ја водеа – не беше поразена во 1950 година од отцепената фракција наречена Демократска партија, на првите релативно слободни и фер избори во Турција.
Демократите ја критикуваа надмоќната, секуларна држава и го пофалија приватното претпријатие, а политичарите како Ердоган ги истакнаа како демонстрација на природната врска помеѓу политиката на десниот центар и демократијата во Турција.
Трансфери, смртни казни, затворски казни
Одлуката на Ердоган да одржи избори на 14 мај, годишнината од победата на демократите над ЦХП, има за цел да ја нагласи оваа поврзаност.
Инону, кој веќе имаше 65 години во 1950 година, го прифати големиот пораз на својата партија, но одлучи да не се повлече од политиката.
Тој продолжи да ја води ЦХП уште 22 години, додека конечно не беше соборен на драматична партиска конвенција во 1972 година од Булент Еџевит, кој помина речиси една деценија како негов наследник во исчекување.
Инону почина година и пол подоцна.
Иако никогаш не стана претседател, Еџевит ќе остане главна фигура во политиката уште три децении, водејќи ја ЦХП додека не беше забранета по воениот удар во 1980 година.
Подоцна ја предводеше партијата наследник.
Лидерот на демократите, Џелал Бајар, беше претседател цела деценија, додека не беше сменет со воен удар во 1960 година.
После тоа, тој беше осуден на смрт, заедно со неколку владини министри.
Сепак, казната беше намалена поради неговата возраст.
Бајар и многу од преживеаните демократи го поминаа најголемиот дел од следните пет години во затвор.
Бајар живееше 103 години и продолжи да влијае на политиката зад сцената многу години по неговото ослободување.
Оние демократи кои не беа во затвор во раните 1960-ти ја основаа новата Партија на правдата, предводена од Сулејман Демирел.
Демирел се покажа како итар политичар и ја задржа контролата врз партијата и нејзините наследници речиси четири децении.
Поранешни генерали или адмирали станаа претседатели
Парламентарните избори во 1960-тите и 1970-тите се водеа меѓу централно-десничарската фракција, предводена од Демирел, и централно-левичарската група, за која се залагаше Еџевит.
Сепак, армијата остана под контрола.
Уставот усвоен по државниот удар во 1960 година вели дека претседателите мора да бидат избирани од парламентот за еден седумгодишен мандат, а последователните мандати беа забранети.
Тројца претседатели од таа ера – Џемал Гурсел, Џевдет Сунај и Фахри Корутурк – биле поранешни генерали или адмирали.
Неможноста да се судрат политичките фракции во парламентот да изберат нов претседател на крајот од мандатот на Корутурк во 1980 година, беше меѓу многуте фактори кои ја поттикнаа војската да изврши нов државен удар таа година, распуштање на парламентот, пишување нов устав и избирање на друг генерал, Кенан. Еврен како седми претседател.Турција.
Воениот режим ги распушти ЦХП и Партијата на правдата; им забранил и на Демирел и Еџевит да се занимаваат со политика.
Теоретски, ова можеше да дозволи да се појават нови лица на турската сцена, но Демирел, Еџевит и другите политичари ги вратија своите политички права на референдумот во 1987 година.
За време на нивното отсуство, левиот центар го држеше синот на Инону, Ердал, кому му недостигаше харизмата на Еџевит, а во десниот центар доминираше Татковинската партија, предводена од долгогодишниот пријател на Демирел, Тургут Озал, чија победа над војската поддржана. партиите беа првите избори по државниот удар во 1983. дојде како предупредување до генералите.
Кога Еврен се пензионираше во 1989 година, Озал стана првиот цивилен претседател на Турција од 1960 година.
Корупциски скандали и разорен земјотрес
Кога Демирел повторно влезе во политиката, тој не беше среќен што неговиот поранешен сојузник Озал сега доминира на политичката сцена, па Демирел се натпреваруваше на изборите под знамето на неговата Партија на десниот пат.
Во 1991 година, Татковинската партија ја загуби контролата врз парламентот од коалицијата предводена од Демирел.
Кога Озал ненадејно почина од срцев удар во 1993 година, пред крајот на мандатот, Демирел успеа да ја обезбеди претседателската функција.
Но, до крајот на мандатот на Демирел во 2000 година, тој не можеше да продолжи со втор мандат, бидејќи за тоа ќе бидат потребни уставни промени и политичка поддршка, што му недостигаше.
Неговата партија беше длабоко непопуларна, а неговиот стар ривал Еџевит сега беше премиер.
Демирел беше наследен од претседателот на Уставниот суд, Ахмет Неџдет Сезер, кој беше прифатлив за повеќето политички фракции – освен политичарите што ги застапуваа исламистичките и курдските интереси, кои беа под притисок на судството.
Заедничкото отуѓување од секуларната, националистичка држава – за која Сезер се залагаше – доведе многу верски и курдски гласачи да го поддржат Ердоган и неговата новоформирана АКП на парламентарните избори во 2002 година.
Ердоган беше градоначалник на Истанбул и член на исламистичката Партија за благосостојба додека не беше забранета и тој беше сменет од функцијата во 1998 година.
Неговиот аутсајдер статус му овозможи да профитира, бидејќи корупциските скандали и разорниот земјотрес ја поткопаа довербата на гласачите во воспоставената политичка елита.
Како премиерот го „турна“ претседателот
Партиите поврзани со Еџевит, Демирел и Озал беа целосно поразени на изборите, а само две партии – АКП и обновената ЦХП – успеаја да влезат во парламентот.
Ниту една од партиите што го изгласаа Сезер за функцијата две години претходно не остана во тоа тело кога Ердоган беше инаугуриран за премиер во 2003 година.
Сезер првично се покажа како главна пречка за Ердоган и АКП во практикувањето на власта, постојано ставајќи вето на законите и блокирајќи ги кандидатите за клучните позиции.
Кога мандатот на Сезер заврши во 2007 година, АКП го замени со еден од своите кандидати, Абдула Ѓул.
Со него на власт, АКП успеа да ја консолидира својата моќ над бирократијата и судството.
Сепак, моќта е концентрирана во Ердоган и неговите блиски сојузници, а не во Ѓул.
Во еден значаен случај, кога шефот на турската адвокатска комора одржа говор во кој ја критикуваше владата, Ердоган ја напушти просторијата додека претседателот го следеше.
Не беше изненадување кога самиот Ердоган одлучи да се кандидира за претседател на првите директни претседателски избори во Турција во 2014 година, а Ѓул застана настрана без борба.
Ердоган ја трансформираше канцеларијата на претседателот.
За време на неговиот прв мандат – кога мораше да ги прекине врските со својата партија поради таа должност – тој често интервенираше во одлучувањето на владата и делуваше партиски, за што правните експерти тврдеа дека е забрането.
Неколку модели за тоа како мирно да се откаже од власта
Референдумот во 2017 година, поддржан од Ердоган, ги одобри уставните измени со кои беше елиминирана функцијата премиер и Турција се претвори во претседателски систем, за кој Ердоган тврдеше дека ќе обезбеди поефективно владеење.
За време на неговиот втор мандат, Ердоган го искористи новооткриениот авторитет за да се меша во неколку сектори на општеството кои останаа донекаде автономни, менувајќи четворица претседатели на Централната банка за исто толку години.
Турските претседатели поставени по државните удари или со поддршка на војската можеа да ги приспособат институциите на нивната волја, но им недостасуваа политички партии кои ќе се поврзат со јавноста.
Претседателите кои во меѓувреме ги водеа политичките партии ја уживаа поддршката на граѓаните, но никогаш немаа вакво директно влијание врз сите државни институции.
Ердоган е единствен по тоа што има и државна контрола и значителен број следбеници кои не сакаат да видат како се откажува од власта.
Доколку загуби на изборите следниот месец, тоа најверојатно ќе биде со мала разлика.
На 69 години, тој ќе биде релативно млад во споредба со поранешните турски лидери кои беа на крајот од својата кариера.
Накратко: Ердоган има неколку модели за мирно отстапување од власта.
Единствениот турски претседател кој доброволно ја напушти функцијата додека сè уште имаше моќ и влијание споредливо со она на Ердоган беше Инону во 1950 година.
Транзицијата тогаш се покажа тешка.
Идеолошки различни партии против Ердоган
Демократската партија и нејзините поддржувачи длабоко ги навредуваа Инону и ЦХП.
Во годините што следеа, победничките демократи го запленија имотот на ЦХП и гонеа еден од синовите на Инону за убиство на нерамна основа.
Демократите организираа и групи поддржувачи кои ги нападнаа митинзите на Инону.
Воениот удар во 1960 година, кој ги отстрани демократите од власт, се случи кога партијата изгледаше дека се подготвува да ја затвори ЦХП.
Ердоган често е обвинет од актуелната опозиција на Турција дека е корумпиран диктатор, што ја зголемува можноста тој или неговото семејство да се соочат со кривично гонење по напуштањето на функцијата.
Ердоган јасно ги сфаќа овие обвинувања сериозно – опозициските лидери се казнети и кривично гонети за нивните изјави.
За да ги ублажат стравувањата на Ердоган од губење и сето она што може да го повлече, турските опозициски партии треба да избегнуваат да го осудат претседателот и да изработат позитивна порака што ќе им ги објасни на гласачите позитивните чекори што тој ќе ги преземе откако ќе дојде на власт.
Тоа беше дел од стратегијата на ЦХП во успешната кампања за градоначалник на Истанбул во 2019 година.
Главниот противник на Ердоган, лидерот на ЦХП, Кемал Киличдароглу, се прослави како критичар на малверзациите на АКП.
Од неговото назначување, тој измеша позитивна програма со ветувања за ставање крај на корупцијата.
Тој се фокусираше на прашањата за спас и социјална помош, нагласувајќи дека ќе го прекине протокот на пари кон моќната клика на компании кои ја поддржуваат АКП.
Тој ја спротивстави поделеноста на режимот „еден човек“ на Ердоган со инклузивноста на опозициската коалиција, предводена од ЦХП, составена од идеолошки различни партии кои имаат намера да го сменат Ердоган од функцијата.
Да се биде првиот што ќе ја достигне моќта бара визија и имагинација
Дали овој баланс може да ги мотивира гласачите без да ја зајакне решеноста на Ердоган да ја задржи власта, останува да се види.
Широката коалиција на Киличдароглу е неопходна бидејќи не се појави доминантна турска политичка фигура за да му конкурира на Ердоган.
Нема Еџевит Демирел, ниту Инону Бајар.
Тоа е делумно производ на Ердоган.
Возбудливите политичари, како градоначалникот на Истанбул Екрем Имамоглу или Селахатин Демирташ, лидерот на курдската Демократска партија на народите, останаа на маргините, поради кривично гонење и затвор.
За Ердоган, да се биде првиот што ќе постигне таква моќ бара визија и имагинација.
Прашање е дали може да замисли прв да се откаже од тоа, пишува во текстот на Форин полиси.