Наследството на Урсула фон дер Лајен како претседател на Европската комисија ќе се соочи со голем предизвик оваа недела кога Европскиот суд на правдата ќе пресуди за тајните пораки што таа ги разменила со директорот на фармацевтска компанија која потпиша договор за вакцини вреден милијарди евра со Брисел.
Во пресуда што би можела да го одреди нејзиниот углед, Судот на правдата на Европската Унија ќе одлучи дали Комисијата ги прекршила правилата за транспарентност со тоа што одбила да ја објави содржината на нејзините текстуални комуникации со извршниот директор на Фајзер, Алберт Бурл.
Одлуката од среда, позната како Фајзергејт, ќе има далекусежни последици врз начинот на кој највисоките функционери на ЕУ работат зад затворени врати и би можела да фрли сенка врз вториот петгодишен мандат на Фон дер Лајен на чело на Комисијата, кој започна на 1 декември.
Дали СМС-пораките се официјален документ?
Додека се бори да ја одржи релевантноста на Комисијата во средина на растечка националистичка реторика во рамките на ЕУ, таа веќе се соочи со критики за нејзината тенденција да ја централизира моќта и да се повлече од обврските фокусирани на животната средина.
Суштината на прашањето е дали текстуалните пораки треба да се сметаат за документи и затоа да бидат погодни за објавување во име на транспарентност.
Иако активистите и многу надворешни набљудувачи тврдат дека тие треба да се третираат како и секоја друга форма на официјална комуникација кога станува збор за спроведување политики, Комисијата не се согласува.
Случајот е правно незгоден за Фон дер Лајен бидејќи таа не само што лично го одобри најголемиот договор за вакцини во ЕУ, вреден милијарди евра, туку и претседава со самата институција задолжена за спроведување на законите на ЕУ, вклучувајќи ги и принципите на транспарентност и одговорност.
Доколку судот донесе пресуда против неа, тоа би можело да послужи како политичко оружје за широк спектар на нејзини критичари.
Тоа би било и голем срам со оглед на тоа што поминаа само неколку месеци откако таа јавно вети дека ќе ги брани стандардите за транспарентност, ефикасност и праведност во нејзиниот втор мандат.
„Оваа судска одлука би можела да означи пресвртница за транспарентноста во ЕУ. Кога станува збор за клучни одлуки, особено оние што влијаат на јавното здравје, треба да се избегнува тајност“, рече Шари Хиндс, службеник за политика на ЕУ во невладината организација „Транспаренси интернешнл“.
Случајот го покрена „Њујорк тајмс“
Случајот го покрена „Њујорк тајмс“, кој ја тужеше Комисијата во 2022 година поради нејзината одлука да не ги објави пораките.
Постоењето на пораките беше откриено во интервју за „Њујорк тајмс“ во април 2021 година, во кое Бурла ја опиша нивната комуникација како градење „длабока доверба“ што го олесни преговорите за значаен договор за вакцини.
Тој договор беше финализиран во мај 2021 година и вклучуваше обврска на ЕУ да купи до 1,8 милијарди дози од вакцината против ковид-19 на „Фајзер-БиоНТек“, што е убедливо најголемиот договор потпишан од Брисел.
Тој предвиде испорака на нарачаните 900 милиони дози до 2023 година, со можност за нарачка на дополнителни 900 милиони.
Европскиот омбудсман во 2022 година утврди дека одлуките на Европската комисија за спорните пораки претставуваат лошо управување.
Емили О’Рајли, која беше Народен правобранител од 2013 до 2025 година, го нарече ова „повик за будење“ за институциите на ЕУ.
Таа рече дека транспарентноста назадувала под владеењето на фон дер Лајен.
Особено, таа ја критикуваше самата фон дер Лајен, обвинувајќи ја претседателката на Комисијата во интервју за Политико минатата година за создавање култура на „прикривање информации“ од политички причини.
Таа, исто така, го критикуваше отсуството на фон дер Лајен од единственото рочиште одржано досега во случајот: „Единствената личност што можеше да ни каже сè не беше присутна“.
Комисијата објави дека „никогаш не негирала дека разменила текстуални пораки со извршниот директор на Фајзер.
„Во тоа време, кога светот минуваше низ тешка пандемија, многу лидери редовно контактираа со извршните директори на фармацевтските компании. Размената на пораки не значи дека договорите биле преговарани на тоа ниво“, додаде Европската комисија.
„Транспарентноста е од најголема важност за Комисијата и Фон дер Лајен“
Комисијата изјави дека „транспарентноста е од најголема важност за Комисијата и претседателката Фон дер Лајен“ и дека „значаен напредок е постигнат во последните години“ во однос на „отвореноста, одговорноста и јасната комуникација“.
Судиите од пониско ниво на истиот суд на ЕУ веќе пресудија против одлуката на Комисијата да ги редактира големите делови од договорот за вакцини пред да ги стави на располагање, што извршната власт го оправда со заштита на приватноста на вработените и комерцијалните интереси на компаниите.
Тили Мец, една од петте европратенички од редовите на зелените кои го однесоа случајот на суд, праша кој или што стои зад неподготвеноста на Фон дер Лајен да споделува информации.
„Таа добива лоши совети. Ако сакате јавноста да им верува на политичарите и на она што тие го прават, мора да нагласите транспарентност“.
Иако призна дека здравствената криза со Ковид-19 е „сосема нова ситуација“ што доведе до тоа Комисијата да мора да соработува со индустријата, таа верува дека Фон дер Лајен не ги научила вистинските лекции од пандемијата.
Во случајот за кој ќе се одлучува во среда, судот одржа рочиште во Луксембург во ноември.
Големиот судски совет на Судот посочи дека е скептичен во врска со одбивањето на Комисијата да ги објави пораките.
По години неизвесност дури и за самото постоење на пораките, адвокатите на Комисијата конечно го признаа нивното постоење.
Ова предизвика смеа кај присутните, но и нетрпение кај судиите.
„Не негираме дека пораките постојат“, рече адвокатот на Комисијата, Паоло Станканели, на средина од расправата.
Адвокат на Комисијата ја негираше нивната релевантност, велејќи дека тие би биле зачувани и потенцијално достапни доколку биле поврзани со преговорите за договорот со Фајзер.
Судиите покажаа знаци на иритација бидејќи Комисијата постојано не објаснуваше како одлучува што е важно, а што не, поставувајќи форензички прашања на кои службеник на Комисијата не можеше да одговори: Дали ја прашаа директно Фон дер Лајен за пораките? Дали ѝ го проверија телефонот или сметките? Дали ја прашале шефицата на нејзиниот кабинет?
Сè уште не знаеме што се случи со телефонот на фон дер Лајен
По повеќе од три часа дискусија, судиите упатија остри критики до одговорите на Комисијата и до ставот кон барањето на „Њујорк тајмс“.
Еден од судиите, Хозе Мартин и Перез де Нанкларес, рече дека извршното тело не објаснило зошто не може да ги сподели пораките.
Бондин Клостра, адвокатка на „Њујорк тајмс“, изјави дека е „многу разочарувачки колку неподготвена“ била претставничката на Комисијата за време на сослушувањето.
„Сè уште не знаеме што се случило со телефонот на фон дер Лајен и дали пораките биле разменети преку лаптоп или некој друг уред“.
Притисокот врз фон дер Лајен расте дури и без врска со овој случај.
Европскиот јавен обвинител, задолжен за истрага на сериозни финансиски кривични дела против финансиските интереси на ЕУ, потврди дека ја истражува Комисијата за начинот на кој ја спроведела набавката на вакцини.
Во март, главната обвинителка на Европа, Лаура Кодруца Ковеси, потврди дека нејзината канцеларија неодамна ги испрашувала претставниците на Комисијата за начинот на кој се воделе преговорите за вакцините.