Протестите во Казахстан покажаа дека тамошниот систем има многу недостатоци, што доведува до акумулација на незадоволство кај милиони граѓани, но овој модел е толку цврсто вкоренет во структурата на економијата и политичкиот живот што е малку веројатно дека новиот лидер ќе биде способен да го промени.
Од стекнувањето независност, Казахстан се смета за прогресивна автократија, но сè се смени во првите неколку дена од новата 2022 година. Владејачкиот режим се соочи со најсилните немири досега, и беше принуден да се обрати за помош до ОДКБ и Русија.
Во хаосот на настаните, тешко е да се согледаат најважните детали, но главната работа е очигледна: ерата на Нурсултан Назарбаев во Казахстан заврши, сметаат аналитичарите од Московскиот Карнеги центар Александар Габуев и Темур Умаров.
Експлозија на цената на бензинот
Протестите започнаа со барања кои беа далеку од политички. Се бараа пониски цени на бензините, кои за неколку дена се удвоија поради реформите што ги спроведоа властите – цените почнаа да ги регулира слободниот пазар, а не државата.
Гасот е чувствителна тема во западните региони на Казахстан, каде што повеќе од 90% од возилата работат на течен гас, а 70% од домаќинствата го користат за готвење.
Наскоро следеа политички барања, па немирите за гасот во традиционално проблематичната област Мангистау станаа само изговор за експлозија на незадоволство низ целата земја.
Главната причина за протестот е тоа што во последните две години финансиската состојба на значителен дел од казахстанското општество значително се влоши, додека пандемијата го погоди пазарот на трудот. Бројот на официјално регистрирани невработени во 2021 година е зголемен за 12%.
Најтешко им е на внатрешните мигранти – главно млади мажи (просечната возраст на населението во Казахстан е помала од 32 години), кои дошле од покраината да работат во големите градови.
Многу од нив изгубиле значителен дел од својот приход, додека падот на цената на нафтата во првата половина на 2020 година ги намали буџетските приходи на владата и ја ограничи нејзината способност да го закопа избледеното незадоволство со пари.
Главната дестинација за внатрешните мигранти во Казахстан, веднаш до главниот град Нур-Султан, е Алма-Ата, а овој град имаше протестна репутација во минатото – има многу либерални студенти и многу помалку граѓани лојални на режимот од Нур – Султан, градот на функционерите, безбедносните службеници и вработени во државните компании.
Дополнително, како што растеше приливот на новодојденци во градот, растеше и стапката на криминал, а во текот на десетте години (2007-2017) бројот на злосторства регистрирани во Алмати се зголеми за четири пати.
Брзата радикализација на протестите и насилството веројатно се објаснува со големиот број гневни млади луѓе кои малку можат да изгубат.
Радикалите застанаа во знак на протест, иако повеќето демонстранти се обидоа да ги спречат немирите.
Претседателот Токаев рече дека радикалите се финансирани од странство, иако не обвини конкретни земји.
Тандем кој се распадна
Ситуацијата во Казахстан можеби сѐ уште е неизвесна, но засега се чини дека од актуелната криза најголема корист има претседателот Токаев.
До пред неколку дена тој беше само помлад член на тандемот што владееше со Казахстан, каде што неприкосновен лидер сѐ уште беше првиот претседател на земјата, 81-годишниот Нурсултан Назарбаев.
Токаев (68) беше на врвот на формалната пирамида на моќ во 2019 година како резултат на операцијата за наследување на власта, која Назарбаев ја започна веднаш по смртта на претседателот на соседен Узбекистан, Ислам Каримов, во 2016 година и хаосот што настана таму.
Назарбаев потоа почна да се подготвува за контролиран трансфер на власта, а првиот чекор беше да го назначи Карим Масимов, член на претседателскиот тим со најголема доверба, за раководител на Комитетот за национална безбедност (КНБ).
По долго двоумење, Назарбаев потоа го избра Токаев за свој наследник. Сосема лојален и интелигентен, Токаев помина многу години далеку од Казахстан, па немаше свој тим кој може да претставува закана за Назарбаев.
Откако ја шокираше нацијата со неговото заминување од претседателската функција во 2019 година, Назарбаев задржа бројни формални и неформални лостови на моќ.
Законот за статусот на првиот претседател му даде гаранции за лична безбедност, а функцијата претседател на Советот за безбедност му даде огромни овластувања – всушност, Назарбаев не само што можеше да го одреди стратешкиот курс, туку и да стави вето на многу одлуки на неговиот наследник.
Системот е надополнет со ликот на Масимов на чело на КНБ и група други луѓе од Назарбаев кои останаа на клучните позиции на власт.
Актуелните протести радикално го сменија овој став, а претседателот Токаев за само неколку дена ги скрши потпорните столбови на двојната влада.
Многу клучни функционери лојални на Назарбаев се отпуштени. Специјалните служби на Казахстан дури го уапсија претседателот Карим Масимов под сомнение за велепредавство.
Тоа што на крајот може да испадне дека Токаев најмногу ја искористил кризата, не значи дека ја организирал.
Наместо тоа, тој ја искористил ненадејната можност да ја консолидира власта во свои раце и да ги ослободи луѓето од ерата на Назарбаев, кои можеа да ги турнат и владејачкиот режим и државата на дното.
Една од потврдите дека актуелната криза ги изненади властите е одлуката на Токаев да покани сојузници од ОКСТО.
Нов Казахстан
Казахстанските власти не можеа сами да ги спречат немирите во големите градови, па за настаните ги обвинија терористите и радикалите, кои наводно ги обучувале „надворешни сили“.
Ова му овозможи на Токаев да се обрати до ОДКБ за помош.
Барањето надворешна помош за решавање на внатрешните конфликти е полн со значителни ризици. Националистичките чувства во казахстанското општество растат од година во година.
Противниците сега можат да го обвинат Токаев дека се обидува да остане на власт со бајонетите на напаѓачите. Слични коментари веќе се слушаат во Казахстан и во казахстанската дијаспора во Русија.
Може само да се претпостави што точно го натера Токаев на таков ризичен чекор.
Можеби гледајќи ја снимката со деморализираната војска и полиција, се посомневал дека има доволно лојални луѓе способни да ги стават работите во ред, особено кога се смени раководството на специјалните служби.
Во тој контекст, барањето помош од ОДКБ се чинеше дека го намалува ризикот од губење контрола врз Алма-Ата и другите поголеми градови.
Сега се чини дека безбедносните сили на Казахстан се справуваат со протестите сами, и ако локалните безбедносни сили ја повратат владината контрола врз земјата со минимална помош од колегите од ОДКБ, нема сомнеж дека руската и другите армии брзо ќе се вратат дома – како што беше најавено претходно операцијата.
Во оваа ситуација корист ќе имаат и претседателот Токаев и Москва. Казахстанскиот лидер ќе им покаже на населението, елитите, соседите и светот дека може да гради прагматични односи со Кремљ.
Москва ќе реши неколку проблеми одеднаш. Прво, ќе го зачува пријателскиот режим во Казахстан, кој е еден од основните интереси на руската надворешна политика.
Второ, ќе го подигне авторитетот на ОДКС, кој беше разнишан по неодамнешните настани во Киргистан и Карабах.
Трето, ефективната помош од сојузниците и брзото повлекување на војниците ќе ја зајакнат позицијата на Русија меѓу новата генерација на казахстанската бирократија, на која претседателот Токаев сè повеќе ќе се потпира.
Конечно, успешната операција ќе покаже дека само Русија може да ја игра улогата на надворешен гарант за безбедноста во Централна Азија – ниту посетите на американските генерали во регионот, ниту кинеските канцеларии во оддалечените делови на Таџикистан нема да можат да го променат тоа.
Што се однесува до самиот Казахстан, главниот резултат на актуелните настани, како и да завршија, е крајот на долгата ера на Назарбаев.
Историчарите допрва треба да го проценат контроверзното наследство на лидерот кој ја водеше земјата уште од советско време и го градеше сегашниот модел повеќе од 30 години. А за денес и утре два елементи се важни во ова наследство.
Пред сè, системот изграден од Назарбаев овозможи да се одржи општата монолитна природа на елитата – пред неизбежната борба за моќ и пари.
Второ, протестите покажаа дека сегашниот модел во Казахстан има многу недостатоци што доведуваат до акумулација на незадоволство кај милиони луѓе.
Но, овој систем е толку вграден во структурата на економијата и политичкиот живот што е малку веројатно дека новиот лидер ќе може да го промени, дури и ако тој одеднаш сака.
Покрај тоа, малку е веројатно дека новото раководство на Казахстан ќе има таква желба: централизираната силна моќ се смета за столб на земјата, чие отфрлање би довело до колапс.
Како што покажува искуството на постсоветскиот простор, протестите како Казахстан не водат до реформи, туку до влошување на режимот, а Токаев веќе вети дека ќе одговараат не само терористите, туку и „поттикнувачите“ на немирите од либералните активисти и сѐ уште слободни медиуми.