НАТО е одбранбен сојуз, што го прави исклучително претпазлив кога станува збор за реагирање со сила на руските провокации.
Честите руски кршења на воздушниот простор на НАТО во последните недели поставуваат тешко прашање за него: дали треба да одговориме со соборување на руски авиони?
Во петокот, три руски МиГ-31 го нарушија естонскиот воздушен простор цели 12 минути, а потоа беа пресретнати од борбени авиони на НАТО, вклучувајќи го и италијанскиот Ф-35, кои учествуваат во засилената мисија за воздушен надзор на Балтикот.
Порано овој месец, руски беспилотни летала влегоа во полскиот воздушен простор и најмалку три беа соборени откако полските Ф-16 и холандските Ф-35 одговорија.
„Русија не треба да се сомнева: НАТО и неговите сојузници, во согласност со меѓународното право, ќе ги користат сите потребни воени и невоени средства за одбрана“, рекоа амбасадорите на НАТО во соопштение објавено во вторник.
Москва, сепак, инсистира дека не направила ништо лошо.
НАТО сега отворено ја предупредува Русија
Неколку земји-членки на НАТО, вклучувајќи ги Полска и Шведска, сега отворено предупредуваат дека се подготвени да соборат руски авиони доколку влезат во нивниот воздушен простор, пишува Политико.
Но, според Чарли Салониус-Пастернак, извршен директор на хелсиншкиот тинк-тенк Nordic West Office, постои фундаментална разлика помеѓу Москва и НАТО.
„Русија изјави дека мисли дека е во воен конфликт со нас и Западот. Ние не го гледаме тоа на тој начин и затоа нашите правила за ангажман се различни“, објаснува тој.
Кои се правилата за ангажман на НАТО?
Правилата за ангажман на Алијансата се класифицирани.
Тие дефинираат „параметри за тоа што војската може да направи во која било дадена ситуација, што значи дека се разликуваат во зависност од мисијата или операцијата“, објаснува Оана Лунгеску, поранешна портпаролка на НАТО, а денес истакнат соработник на лондонскиот тинк-тенк Royal United Services Institute.
Тие исто така мора да се придржуваат кон политичките упатства на алијансата.
„За НАТО, главната политичка насока е дека тоа е одбранбен сојуз чија цел е да одврати агресија и да спречи конфликт, а доколку не успее во тоа, да се одбрани и да победи“, додава Лунгеску.
Правилата ги одлучува Северноатлантскиот совет (NAC), во кој учествуваат сите членки на НАТО, а ги спроведува Врховниот командант на сојузничките сили за Европа (SACEUR), моментално генерал Алексус Гринкевич, американски офицер кој исто така командува со американските сили во Европа.
Како и секоја политичка одлука во алијансата, правилата за ангажман се донесуваат со консензус.
Што е со националните вооружени сили?
Правилата за ангажман на НАТО не ги ограничуваат националните армии кога дејствуваат под нивна команда и на нивна територија.
Така, во вторник, Литванија усвои нови правила што ѝ овозможуваат на нејзината армија да реагира на повреди на воздушниот простор „порано и побрзо“.
Романија, чиј воздушен простор постојано е нарушен од руски беспилотни летала во последните неколку месеци, го свика Врховниот совет за одбрана во четврток за да ја дефинира постапката во случај на нови упади од беспилотни летала или летала со екипаж.
Ризик од ескалација
Но, едностраните дејствија носат ризик од ескалација, како што предупреди полскиот премиер Доналд Туск.
„Подготвени сме за секоја одлука насочена кон уништување на објекти што би можеле да нè загрозат, како што се руските борбени авиони“, рече тој на прес-конференција во понеделник.
Во исто време, тој нагласи дека мора да се постигне договор меѓу сојузниците на НАТО.
„Морам да бидам 100 проценти сигурен дека сите наши сојузници ќе се однесуваат кон ова на ист начин како и ние. Морам да бидам 100 проценти сигурен дека, кога конфликтот ќе влезе во акутна фаза, нема да бидеме сами. Мораме двапати да размислиме пред да донесеме одлуки што би можеле да предизвикаат многу сериозна ескалација.“
Сепак, такво сценарио не е валидно за областа над Естонија.
Балтичките земји немаат свои флоти на борбени авиони, па затоа се потпираат на мисиите за воздушно набљудување на НАТО.
Според поранешен функционер на НАТО, токму затоа Русија го нарушила естонскиот воздушен простор.
„Доколку упадот се случел над Финска, Финците можеле сами да одлучат да го соборат. Во балтичкиот воздушен простор, мора да го следиме повисокиот команден ланец на НАТО.“
Зошто НАТО не собори руски борбени авиони?
Причините се и политички и воени.
„Одлуките за тоа дали да се таргетира авион секогаш се базираат на достапните разузнавачки информации за заканата што ја претставува“, рече генералниот секретар на НАТО, Марк Руте, во вторник. Во Естонија, додаде тој, не е откриена „непосредна закана“.
Естонската премиерка Кристен Михал се согласи со тоа.
„Секако дека постојат различни параметри за употреба на сила“, нагласи таа, алудирајќи на фактот дека инцидентот во петокот, иако очигледно намерен, не барал соборување.
Поранешниот командант на естонските воздухопловни сили, Јаак Тариен, за локалните медиуми изјави дека НАТО реагирал според процедурата.
„Силата не се користи веднаш во мирно време, претпоставувајќи дека упадите би можеле да бидат резултат на грешка“, додаде тој.
Украинскиот воен аналитичар Микола Биелјесков верува дека одлуката на НАТО била под влијание на ризикот од ескалација и неизвесноста во врска со ставот на Доналд Трамп.
„Условно, никој нема да ја започне третата светска војна поради ова“, рече тој.
Според него, европските земји веруваат дека НАТО е попречен од „фактот дека нема сигурност во врска со реакцијата на САД под администрацијата на Трамп“.
Дали земјите од НАТО сакаат да ги променат правилата за ангажман?
Не е сосема јасно дали сегашните правила им дозволуваат на пилотите на НАТО да соборуваат руски авиони, и ако е така, под кои точни околности.
„Ќе има многу дискусии по Естонија“, рече дипломат на НАТО кој сакаше да остане анонимен. „Но, немаше чувство дека сме предоцна да реагираме“.
Алијансата веќе дебатира дали да ги заостри правилата за мисиите за воздушен надзор.
„Дискусиите ќе продолжат за соодветни мерки и одговори. Од клучно значење е Русија да го промени своето однесување“, рече висок функционер на НАТО.
Во Естонија, Литванија и Чешка, повиците за посилен одговор се слушаат сè погласно.
„Мора да одговориме на соодветен начин, вклучително и евентуално соборување на руски авиони“, рече чешкиот претседател Петр Павел.
На маргините на Генералното собрание на ОН во вторник, американскиот претседател беше прашан дали верува дека НАТО може да собори руски авиони што влегуваат во неговиот воздушен простор. „Да, верувам“, одговори кратко тој.
„Разбирам“, додаде полскиот министер за надворешни работи Радослав Сикорски.
Како би можел НАТО да ги промени правилата на ангажман?
Во повеќето случаи, секоја промена поминува низ Северноатлантскиот совет (NAC), а членовите одлучуваат заеднички врз основа на воени совети и консултации со SACEUR.
Но, од почетокот на војната во Украина, на SACEUR му се дадени пошироки овластувања да прави побрзи прилагодувања без одлука од Советот, на пример за испраќање дополнителни бродови или авиони во одредени региони.
„Одбранбените планови на НАТО беа активирани на 24 февруари 2022 година. Овие планови сè уште се прилагодуваат, што му дава на SACEUR значителни овластувања во употребата на сили и средства“, објаснува Лунгеску.
Што се случи последниот пат кога земја од НАТО собори руски авион?
Во 2015 година, Турција собори руски Сухој-24М во близина на сириската граница по 17 секунди нарушување на воздушниот простор и неколку предупредувања.
Важно е да се напомене дека тоа не беше дел од мисијата на НАТО, за разлика од естонскиот инцидент, туку одлука донесена на национално ниво.
„Тие имаа свои воздухопловни сили и одлучуваа сами, а детално ги информираа сојузниците дури потоа. Тоа се покажа како многу ефикасно“, рече висок дипломат на НАТО.
Анкара го активираше Член 4 од НАТО и го извести Северноатлантскиот совет, кој издаде официјално соопштение.
После тоа, алијансата ѝ помогна на Турција во надзорот на воздушниот простор со дополнителни авиони AWACS.
Инцидентот, сепак, имаше последици: Москва воведе трговски санкции врз Анкара, а турскиот претседател Реџеп Таип Ердоган на крајот се извини. Но, руските авиони престанаа да влегуваат во турскиот воздушен простор.
Во НАТО, преовладува мислењето дека одбранбените капацитети на алијансата се сè уште на високо ниво.
ПРЕВЕНТИВЕН МЕХАНИЗАМ: Што вели Член 4 од НАТО?
Член 4 од Северноатлантскиот договор (НАТО) предвидува дека членовите ќе се консултираат секогаш кога една од нив ќе смета дека нејзиниот територијален интегритет, политичка независност или безбедност се загрозени.
Ова значи дека не станува збор нужно за воена акција, туку за консултација и размена на информации.
Најчесто се користи како превентивен механизам сојузниците да се договорат за можни одговори на заканите.
Ова го зајакнува единството и координацијата во алијансата пред да се донесат понатамошни одлуки, вклучително и евентуалното активирање на Член 5.