Додека светот се прашува што ќе донесат претседателските избори во САД, закажани за 5 ноември, за иднината на НАТО, руско-украинската војна, конфликтите на Блискиот исток, сојузот на САД со Европа, односите со Кина… и што не мапи на турбулентни геополитички настани на Земјата, Балканот во својата агонија најмногу прашува само едно – што ќе има под неговото прилично запуштено небо? Дали ќе биде подобро или полошо?
Во изминатиот период имаше многу оценки за тоа што ќе значи победата на поранешниот американски потпретседател и десна рака на Џозеф Бајден, Камала Харис за Западен Балкан, а што триумфот на Доналд Трамп за Западен Балкан, но најмногу мислењата се сведуваа на тоа дека прозападните сили кои тежат кон ЕУ и НАТО посакуваат победа на Харис, а други, кои често се нарекуваат „проруски“, „автократски“ или „дестабилизирачки“ – враќањето на Трамп во Белата куќа.
Што ќе се случи и чии прогнози ќе бидат точни, останува да видиме, бидејќи историјата покажува дека предвидливоста на политичката сцена не е постојана категорија и дека се менува како и од каде дува ветер.
Но, ако погледнеме во минатото, некои работи можеби може да се наречат релативно сигурни.
Политиката и финансиските интереси на Трамп во Србија
Кога станува збор за Доналд Трамп, знаеме дека тој веќе бил во Овалната соба. Тој имаше широк опсег на задачи – радикално да промени многу од она што Барак Обама го правеше пред него, на внатрешен и надворешнополитички фронт, според неговите желби.
А кога станува збор за Балканот, многумина се склони да кажат дека тој не бил премногу посветен на тоа и од она што бил – дека бил за Србија.
За малку време што му го посвети на Балканот, Трамп се обиде да ги реши политички сè уште нерешените прашања преку економски средства.
Пример е Договорот од Вашингтон што пред него на мали столчиња го потпишаа српскиот претседател Александар Вучиќ и тогашниот косовски премиер Авдула Хоти, кој требаше да биде увертира за некакво подобрување, но тој договор згасна со заминувањето на Трамп од власт.
Трамп не го криеше финансискиот интерес за Србија.
Компанијата на неговиот зет Џаред Кушнер потпиша договор со Србија за „ревитализација“ на комплексот на Генералштабот во центарот на Белград, чии делови беа уништени во бомбардирањето на НАТО во 1999 година, а кој треба да се состои од две комерцијални и станбени згради.
Специјален пратеник на Трамп за Србија и Косово во тоа време беше Ричард Гренел, кој често го критикуваше Косово, а за неговиот дипломатски „придонес“ во 2023 година беше награден со орден од рацете на Александар Вучиќ.
Поранешниот српски амбасадор во САД, а денес министер за надворешни работи, Марко Ѓуриќ, го нарекува „несомнен пријател на Србија“.
Истиот Гренел, кој рече дека „помеѓу САД и Србија постои искрено пријателство без разлика кој е на власт“, дека е „разочаран што сета добра работа што ја направи Трамп во регионот беше фрлена“ со победата на Бајден остана близок со претставниците на властите во Србија и по напуштањето на функцијата.
Тој рече дека зградата на Генералштабот, симбол на интервенцијата на Северноатлантската алијанса, „може да се претвори во мост на пријателство меѓу Србија и САД“.
А според прогнозите, токму Гренел би можел да биде еден од кандидатите на Трамп за прв дипломат во случај на негова победа, односно моќниот американски државен секретар.
Што всушност кажува тоа?
„Победата на Трамп на изборите би била многу негативна за народот на Босна и Херцеговина, но и за целиот регион. Трамп беше прифатен од реакционерните сили низ Европа, особено во Унгарија и Србија. Враќањето на Трамп ќе им даде на тие националистички сили поголема доверба и влијание. Неговата прва администрација, исто така, следеше партиционистички план кон Косово, што е лош знак и за Босна и Херцеговина и за Македонија“, вели Курт Басуенер, виш советник на Центарот за демократизација на политиката.
„Проширување на поделбите“ на Балканот
Некои, пак, сметаат дека работите може да доведат до поделба на Косово (за што наводно Гренел се залагал), како и до конфликт во Босна и Херцеговина.
„Трамп би сочувствувал со етничките националисти, вклучително и Русите и Србите. Ова веројатно би довело до поделба на Украина, по што би следела поделба на Косово и Босна и Херцеговина, и нестабилност што можеби дури и би предизвикала војна“, вели Даниел Сервер, професор од Универзитетот Џонс Хопкинс во САД. темна проценка.
За време на неговото претседателствување, Трамп ретко зборуваше против упорните обиди на лидерите на ентитетот Република Српска да ја дестабилизираат Босна и Херцеговина, но администрацијата на Бајден ги опсипуваше со санкции. Сепак, многумина тврдат дека не е доволно за да се намали проблемот од корен. Сервер сега би очекувал нешто слично од Трамп.
„Трамп малку зборуваше за Балканот, но знаеме што направи минатиот пат. Треба да очекуваме повеќе од истото. Во првиот мандат на Трамп, неговиот пратеник за Балканот (Гренел) беше за поделба на Косово. Јас не сум од оние кои веруваат дека тој може да стане државен секретар, но тој би можел да го заземе местото на Џим О’Брајан како помошник секретар за Европа. Штом повторно се отвори опцијата за поделба, таа ќе се прошири. Прво до јужна Србија, а потоа до Босна и Херцеговина, Македонија и југозападна Србија (Санџак). Населението ќе почне да се движи, а резултатот ќе биде насилство“, додаде Сервер.
„Трамп и Гренел ќе го фаворизираат и патувањето на зетот Џаред Кушнер на Балканот. Тоа значи повеќе отстапки за Вучиќ и албанскиот премиер Еди Рама. И двајцата се обидоа да ги обложат џебовите на Трамп со зделки за недвижнини. Несомнено, тие исто така ќе добијат – политички, ако не и финансиски.
Дека зборовите на Сервер за насилството, за жал, не се неоснована приказна, сведочи и изјавата на Милорад Додик, лидерот на босанските Срби, кој во 2022 година во еден од своите пркосни говори рече дека „се надева дека Трамп ќе да се вратат на власт и дека Србите треба да чекаат соодветни глобални околности за да ја постигнат својата цел за отцепување од БиХ“.
„За прв пат во историјата Србите го чекаат своето време. Мора да бидеме трпеливи. Европа е несомнено збунета, со внатрешни проблеми. Му се молам на Бога Доналд Трамп повторно да дојде на власт“, изјави Додик.
Празни приказни или не, сите овие факти зборуваат во прилог на фактот дека евентуалната победа на Трамп, ако ништо друго, може да внесе многу непотребна нервоза на стаклената почва на Западен Балкан.
„Ако Трамп победи, промените ќе започнат брзо. Европејците ќе претпостават дека НАТО е мртов. И Русија. На Балканот Вучиќ и Додик ќе се обидат да ги пренесат идеите на терен. Со блокирање на НАТО, Србија би можела да се обиде да го приграби северно Косово, а Република Српска би можела да се отцепи од Босна и Херцеговина. ЕУФОР и КФОР треба да бидат подготвени да се спротивстават на тие потези. Плановите за засилување треба да бидат подготвени. Дури и сега, би било добро да се префрлат повеќе војници во Брчко, без што е малку веројатно отцепувањето на Република Српска“, додаде Сервер.
Камала Харис без збор за Балканот
А што е со Камала Харис?
Интересно е што речиси е невозможно да се најде ниту една нејзина изјава поврзана со Босна и Херцеговина или Балканот.
Во предизборната кампања таа се фокусираше на вербалните расправии со Трамп, миграцијата, економијата, Блискиот Исток, Украина и Кина. Меѓутоа, како што се сеќава Едвард Џозеф, истражувач на конфликти на Универзитетот Џон Хопкинс, кога ја прифатила претседателската номинација на Демократската партија во Чикаго, таа рече дека нема да се дружи со автократи.
„Порамнувањето со автократ како Путин значи уште помек пристап кон Вучиќ. Според мене, дури и администрацијата на Бајден беше премногу мека кон него“, изјави тој во напис за Форин полиси.
Можната политика на Камала Харис кон Западен Балкан е апсолутно нејасна, дури и до тој степен што Гренел ја искористи за да ја критикува, пишувајќи на платформата X дека Харис „не знае ни каде е Балканот“.
Но, Харис сигурно знае каде е Балканот. Предвидувајќи што би можела да направи, Сервер оценува дека нејзиниот избор би бил многу подобар од оној на Трамп.
„Колку што знам, таа не кажа ништо за Балканот, но е енергичен бранител на човековите права и владеењето на правото. Нејзиниот однос кон Балканот за многумина е непознат. Но, Харис е голем поддржувач на борбата на Украина против руската инвазија. Таа би сакала Киев да победи, а Москва да загуби. Ваквиот став веројатно би се префрлил и на Балканот. Таа не е за етнички национализам. Не сакам да му кажам на некој што е жена, афроамериканец и со индиско потекло дека не е возможно луѓето од различни етнички групи да живеат заедно“, вели Сервер.
„Косово може да ѝ личи на Тајван или Украина, што значи дека би можела да ја отфрли идејата за нарушување на нивниот суверенитет од страна на поранешните владетели. Малку е веројатно дека таа би можела да има симпатии за заедницата на српските општини на Косово или за автономијата на Република Српска. Некој треба да и каже дека и двете се лоша идеја“, додаде тој.
„Време е за груба љубов кон Србија“
Иако соработуваа четири години, Сервер смета дека Харис не треба слепо да ја продолжи политиката на Бајден, особено кога станува збор за „смирување“ на Србија.
„Време е за груба љубов. Тоа е нешто што остриот темперамент на Харис би го сметал за прифатливо“, додава тој.
„Се надеваме дека балканската политика под Камала Харис (ако победи) ќе биде конзистентна со нејзината посветеност на човековите права и владеењето на правото. Тоа подразбира отворено членство во НАТО и ЕУ, заштита на индивидуалните права и борба против корупцијата. Доследноста ќе бара американската дипломатија да се врати на спротивставувањето на етничкиот национализам и промовирањето на либералната демократија. Понижувањето кон Вучиќ треба да се намали, како и толеранцијата кон Додик“, додаде тој.
Сервер смета дека е тешко да се очекува дека самата Харис ќе помине многу квалитетно време на Балканот, но тоа треба да го направат оние под неа, а тоа би можел да биде Александар Касаноф кој би можел да биде одговорен за Балканот како и Џим. О’Брајан, кој поради нивниот претходен ангажман се смета за добар.
„ЕУ и САД треба да ги намалат амбициите за дијалог меѓу Приштина и Белград. Мора да го зголемат притисокот врз Белград и да се спротивстават на злобното влијание на Русија таму и во Црна Гора. А Вашингтон и Брисел треба да го зајакнат суверенитетот и територијалниот интегритет и на Босна и Херцеговина и на Косово“, заклучи Сервер.
Муамер Тановиќ / balkans.aljazeera.net