Израел и Иран од цврсти сојузници станаа заколнати непријатели. Како се разви непријателството во последните педесет години?
Израел, по неговото создавање во 1948 година, имаше блиски врски со Иран, кој стана втората муслиманска земја која призна еврејска држава по Турција.
Тие стануваат сојузници под шахот, Мохамад Реза Пахлави. Во тоа време, Иран беше дом на најголемата еврејска заедница на Блискиот Исток.
Сојузот на Иран и Израел и заеднички интереси
За време на владеењето на последниот Пахлави, кое траеше од 1941 до 1979 година, односите меѓу Иран и Израел беа особено фокусирани на земјоделството, нафтата и воените и разузнавачките прашања.
Во економските односи меѓу Пахлави Иран и Израел, нафтата имаше видно место.
Од една страна, Израел имаше итна потреба од нафта за да ја започне, прошири и развие својата индустрија, како и да ги зајакне своите воени капацитети во конфликтите со арапските земји.
Од друга страна, недостигот на природни ресурси и ембаргото за нафта наметнато од арапските земји ја направија нафтата стратешки ресурс за Израел.
Иран испорачувал сопствена нафта на израелскиот режим во замена за купување на одредена модерна воена опрема и оружје.
Во оваа смисла, во 1968 година, Израел и Иран основаа компанија за нафтоводот Еилат-Ашкелон.
Договорот дозволи иранската нафта да биде испратена до израелското пристаниште Еилат на Црвеното Море, а потоа да се транспортира преку копно до Ашкелон, заобиколувајќи го скапиот египетски Суецки канал.
Во однос на воените односи, Иран стана дел од израелската „периферна доктрина“, сојуз со неарапските муслимански држави предложен од премиерот Дејвид Бен-Гурион.
Оваа доктрина ги вклучуваше и Турција, Етиопија и малцинските групи во Либан и Ирак.
Исто така, вреди да се напомене дека во областа на разузнавачката соработка, тајната полиција на Пахлави Иран, САВАК, беше создадена во 1957 година со помош на ЦИА и Мосад.
Друга значајна област на соработка беше во културната сфера.
Поточно, следејќи ја традицијата на Пахлави да се сметаат себеси за наследници на предисламското минато, пропагандата на израелскиот режим тврдеше дека Иранците се лингвистички, идеолошки, расни и културно различни од Арапите.
Во рамките на овој наратив, династијата Пахлави го гледаше исламот како наметнување предизвикано од арапските инвазии.
До денес, поддржувачите на Реза Пахлави продолжуваат со истата визија, прикажувајќи ги муслиманите како група фанатици кои ја уништиле земјата и ја оддалечиле од „цивилизираниот“ западен модел.
Исламската револуција во Иран во 1979 година го собори Шахот, со што драматично заврши пријателството меѓу двете земји. Израел не ја призна новата Исламска Република.
Ајатоласите го сметаа Израел за нелегален окупатор на Ерусалим.
Сепак, неформалните комерцијални врски останаа на место.
Исламски џихад стана првата исламистичка палестинска организација која се фрли на оружје против Израел во 1980 година, со Иран како негов главен финансиер.
Сепак, Израел испрати околу 1.500 проектили во Техеран за да му помогне во борбата против Садам Хусеин за време на иранско-ирачката војна која беснееше од 1980 до 1988 година.
И во таа војна нафтата беше главниот двигател на конфликтот бидејќи Ирак сакаше да ја присвои иранската територија, која има големи наоѓалишта.
Израел го нападна Либан во 1982 година со цел да ги уништи палестинските групи лоцирани таму.
Војната во тоа време беше поттикната од уништувањето на Палестинската ослободителна организација.
Воените авиони го бомбардираа и го онеспособија аеродромот во Бејрут, а војниците на ИДФ стигнаа до Бејрут за неколку дена и ја започнаа опсадата на градот, бомбардирајќи го 10 недели.
Бејрут беше изолиран од копно, воздух и море, без залихи на храна и вода. Како резултат на тоа, беа убиени и членови на ПЛО и обични цивили.
Иранската елитна исламска револуционерна гарда подоцна го поддржа создавањето на милитантната група Хезболах, која водеше кампања против израелските сили од шиитските упоришта во јужен Либан.
Израел го обвини Хезболах за нападите во странство, вклучително и во Аргентина, каде во бомбашкиот напад на израелската амбасада во 1992 година загинаа 29 лица, а во нападот врз еврејската заедница во 1994 година загинаа 85 лица.
Тензиите се зголемија по изборот на ултраконзервативниот Махмуд Ахмадинеџад во 2005 година, кој во неколку наврати зборуваше за крајот на Израел и го опиша холокаустот како „мит“. Истата година Иран продолжи со збогатување ураниум во Исфахан.
Кога светските сили посредуваа во нуклеарниот договор со Иран во 2015 година, Нетанјаху го нарече „историска грешка“.
Тој беше првиот што му честиташе на тогашниот американски претседател Доналд Трамп кога ги повлече САД од договорот во 2018 година.
Иран оттогаш продолжи да збогатува ураниум.
Официјално, сè уште во војна со Сирија, Израел тврди дека сака да остане надвор од граѓанската војна што избувна во 2011 година и сè уште врие.
Но, од 2013 година, Израел – како одмазда против Хезболах и присуството на Иран на страната на сирискиот претседател Башар Асад – изврши стотици воздушни напади против нив во Сирија.
Израел почна да негува врски со долгогодишниот непријател Саудиска Арабија, главниот верски и регионален ривал на Иран.
Во септември 2020 година, саудиските сојузници Обединетите Арапски Емирати и Бахреин потпишаа договори за нормализирање на односите со Израел.
САД бараа зближување меѓу Израел и Саудиска Арабија, но овие напори беа отфрлени од колосек поради крвавата војна во Газа.
Во текот на следните месеци, Израел го обвини Иран за нападите врз бродовите.
Иран го обвини Израел за насочени атентати и саботажа на фабриката за збогатување ураниум во Натанц.
Израел е обвинет за целни напади врз Иранците во Сирија, вклучително и врвната Револуционерна гарда во 2022 и 2023 година.
Во израелски воздушен напад врз иранскиот конзулат во Дамаск на 1 април 2024 година загинаа повеќе од десетина луѓе – вклучително и двајца високи членови на Револуционерната гарда.
Американскиот претседател Џо Бајден предупреди дека Иран „се заканува дека ќе изврши значителен напад врз Израел“, ветувајќи му голема поддршка на Израел.
На 13 април – две недели по невидениот напад на неговите конзуларни објекти – Иран одговори со испраќање бранови беспилотни летала од својата територија кон Израел, кој го затвори неговиот воздушен простор, како и кон Ирак, Јордан и Либан.
Последните случувања се нова ескалација по убиството на лидерот на Хезболах Хасан Насрала од страна на Израел, кој со денови го бомбардира Либан и откако започна копнена инвазија.
Иран одговори на тие акции со испраќање балистички ракети на различни цели во Израел.
Експертите веруваат дека конфликтот може дополнително да се разгори во буре барут на Блискиот Исток.