Пред точно една година, 22-годишната Махса Амини беше уапсена од иранската полиција за морал, наводно поради неправилно носење хиџаб.
Очевидци пријавиле дека Амини била претепана во полициско комбе, што полицијата демантираше.
Неколку часа по апсењето паднала во кома и починала три дена подоцна на 16 септември под сомнителни околности.
Нејзината прерана смрт послужи како катализатор за иранското општество, што доведе до широки протести низ целата земја.
Турбулентниот и хаотичен пресврт го одбележа најзначајниот немир во Иран од револуцијата во 1979 година, пишува Шахир Шахидсалес, иранско-канадски политички аналитичар и слободен новинар кој пишува за внатрешните и надворешните работи на Иран, за Блискиот Исток и за надворешната политика на САД во регионот за Middleeasteye.net.
Смртта на Махса Амини предизвика јавно негодување, што доведе до највпечатливиот пресврт во историјата на постреволуционерен Иран.
Младите мажи, особено оние во поголемите градови, се собраа за востанието, додека жените презедоа неспоредлива улога како столб на движењето.
Шахидсалес наведува дека се поставува важно прашање: Како овој случај се разликувал од претходните настани?
На крајот од вториот мандат на умерениот поранешен претседател Хасан Рухани, ултраконзервативниот чуварски совет, одговорен за проверка на кандидатите, ги елиминираше сите умерени и реформисти кандидати.
Ова беше направено пред претседателските избори во 2021 година на кои победи Ебрахим Раиси, жесток следбеник на врховниот лидер, ајатолахот Али Хамнеи.
Оваа одлука го одразува споредливиот пристап усвоен за време на парламентарните избори во 2019 година, каде што голем број реформисти и умерени кандидати беа масовно дисквалификувани.
Двата маневри им овозможија на конзервативците да добијат контрола врз сите три гранки на власта за прв пат откако Хамнеи ја презеде власта во 1989 година.
Така, стана сè поочигледно дека конзервативците, неспособни да ја преземат оваа акција без одобрение на врховниот лидер на Иран, решија засекогаш да ги исчистат реформистите и умерените кои ја надгледуваа администрацијата и одржуваа значително присуство во парламентот во последните три децении.
Претседателските избори во 2021 година забележаа најмал одѕив на гласачите од револуцијата во 1979 година – падна од приближно 73 отсто од гласачите со право на глас на изборите во 2017 година, за време на кои Рохани обезбеди реизбор, на само 48,8 отсто.
Во Техеран, историско упориште на модернистичките фракции спротивставени на владата, излезноста на гласачите падна од 70 отсто во 2017 година на 34 отсто во 2021 година.
Така, изборот на Раиси, последица на фундаменталната манипулација со процесот на проверка на кандидатите од страна на Советот на чувари, го означи крајот на поглавјето на движењето за реформи во историјата на Исламската Република Иран.
Движењето е родено во 1997 година со изборот на реформистичкиот претседател Мохамад Катами.
„Конзервативците се крадци“
Неколку месеци по доаѓањето на администрацијата на Раиси, триумфот на конзервативците во обезбедувањето контрола на сите три гранки на власта ги наведе да веруваат дека можат да ја унапредат својата агенда без опозиција.
Како дел од нивните напори, тие повторно ја активираа и силно ја ангажираа моралната полиција.
Овие сили дејствувале агресивно против жените кои не се придржувале до кодексот на облекување.
Сведоците направија шокантни снимки од апсење на жени поради кршење на обврската за носење хиџаб, кои потоа беа широко распространети на социјалните мрежи.
До септември 2022 година, изгледите за успешен нуклеарен договор меѓу Иран и светските сили изгледаа сè помрачни.
Преговорите заглавија, а вредноста на иранската валута падна со алармантна стапка.
Во исто време, нацијата се бореше со невиден бран на инфлација, поставувајќи нови рекорди.
Официјалните податоци покажуваат дека стапката на невработеност кај лицата на возраст од 18 до 35 години изнесува 16,3 отсто, при што значителни 41 отсто од вкупниот број невработени се млади дипломирани студенти.
Додека 30 милиони луѓе живееле под прагот на сиромаштија, според владините статистики, уште 23 милиони паднале од средната класа во нова категорија, „сиромашна средна класа“.
Целата оваа темна позадина го згасна секој зрак надеж за огромен дел од општеството, главно млади урбани луѓе.
Кога Махса почина, општеството беше подготвено да експлодира.
Активноста на социјалните мрежи на милиони Иранци, особено млади луѓе, ја донесе оваа вест во првите редови на светските наслови. А сепак, демонстрациите не донесоа политички промени.
Недостигот на ефективно лидерство, пишува Шахидсалес, беше најчеста причина за неуспехот на протестното движење, при што експертите ја истакнаа потребата од лидерство кое не само што беше многу популарно, туку и надвор од дофатот на иранската влада.
Несомнено, протестите го претставуваа најсериозниот предизвик со кој се соочува иранскиот систем на управување.
Сепак, отсуството на централно тело кое ќе го води движењето, ќе ја одржи надежта на демонстрантите за алтернатива на исламскиот систем и ќе организира децентрализирани протести, стана сè попроблематично бидејќи протестите добиваа замав и се соочуваа со ескалација на владината репресија.
Во странство, беше формиран шестчлен совет за да го води движењето, но постепено се појавија разлики меѓу членовите и групата се распадна.
Насилните репресии врз демонстрантите несомнено одиграа улога во спречувањето на нивните напори да го соборат системот.
Додека протестите првично започнаа со многу прогресивната парола „жена, живот, слобода“, која силно се спротивставува на задолжителниот хиџаб, субверзивните и антидиктаторските слогани, особено насочени кон Хамнеи, брзо станаа распространети во движењето.
Сепак, и внатре во Иран и за време на масовните собири на иранската дијаспора, правата на жените зазедоа централна улога во протестите, до таа мера што опозицијата и странските медиуми го нарекоа „женска револуција“.
Иако прашањето за дискриминација на жените одекнуваше кај помладата генерација, парадоксално, го попречи формирањето на револуција против постоечкиот систем бидејќи не се однесуваше на примарната грижа на значителен дел од општеството – економските борби на работничката класа – и прашања поврзани со животот ретко се слушаа или нагласуваа.
Следствено, иако младите овозможија брзо ширење на протестите, тие не успеаја да навлезат длабоко во општеството и да привлечат различни генерациски и класни слоеви.
Во суштина, акцентот на „жена, живот, слобода“ немаше капацитет да го издигне движењето до револуционерни размери.
Во патријархалните сектори на иранското општество, особено меѓу традиционалните и пониските социо-економски класи, женското движење не можеше реално да се мобилизира до степен на активно учество во борбата.
Либерално двоумење
Друг фактор што придонесе за неформирање на сеопфатно движење беше неподготвеноста на либералниот религиозен дел од општеството целосно да се вклучи во борбата.
Иако сочувствуваа со целите на движењето, беа изненадени од одредени провокативни дејствија што ги извршија некои демонстранти во странство.
Случаите на демонстранти кои се соблекоа голи за да го изразат своето противење на ограничувањата на иранската влада за жените, како и видеата на кои се прикажуваат некои млади мажи и жени кои се впуштаат во јавно покажување на наклонетост, шокираа и отуѓија значителен дел од иранското општество.
Владата, во меѓувреме, ги искористи овие акции за да го означи движењето како „хедонистичко“ и „морално корумпирано“, дополнително поткопувајќи го неговиот кредибилитет.
Во Иран, без сомнение, се случи значајна социјална револуција.
Во моментов, значителен дел од урбаните жени и млади девојки продолжуваат да се спротивставуваат и да се борат против задолжителниот хиџаб, камен-темелник на идеологијата на системот.
Во исто време, поделбата што произлегува од конфронтациските односи меѓу властите и неистомислениците се продлабочи толку многу што задушувањето на протестите само го подгрева огорченоста на угнетените.
Како жар што тлее под површината, овој зовриен гнев чека уште еден момент кога може да избувне.