Приближно 160.000 луѓе живеат во автономниот регион Гагаузија во јужна Молдавија.
Исто така познат како Гагауз Јери, регионот е главно населен со Гагаузи, турско малцинство кои се претежно православни и, како резултат на советската хегемонија, зборуваат руски.
Како и попознатиот сепаратистички регион Придњестровје, Гагаузија прогласи независност во 1990 година среде распадот на СССР.
И иако таа се реинтегрираше со Молдавија само четири години подоцна, односот на Гагаузија со централната власт во Кишињев останува затегнат, пишува Медуза.
Известувајќи за The Beet, молдавската новинарка Пола Еризану известува за тоа како автономниот регион, кој беше формиран за да ги зачува јазикот и културата на Гагаузите, ја задржа русификацијата од советската ера и политичкото влијание на Москва.
По пристигнувањето во Комрат, главниот град на автономниот регион Гагауз Јери во јужна Молдавија, во близина на автобуската станица, можете да видите канцеларија која рекламира советодавни услуги за стекнување романско државјанство на руски јазик.
Најголем дел од огласите поставени на бандерите низ градот нудат работа во Европската унија.
Како и сите државни институции овде, градското собрание има три натписи, на гагауски, романски и руски (службените јазици во регионот).
Гранитниот споменик пред зградата ги информира минувачите за проектот на ЕУ вреден 250.000 евра, со кој се отвори туристичко информативна канцеларија во внатрешноста на повеќенаменската зграда.
Канцеларијата е празна бидејќи тој што ја води е на одмор, вели одговорниот за правно советување во населбата.
Инфлација од 34 проценти
Во ходникот стои 77-годишна жена.
„Како можам да живеам со пензија од 2.300 леи (118 долари) додека цените вртоглаво растат? – прашува Василиса со солзи во очите.
Тековната енергетска криза и војната во Украина доведоа до неверојатни 34 отсто инфлација во Молдавија.
Лидија Осташ, енергична 34-годишна жена која работи за образовни институции во Гагаузија и како учителка по романски јазик, доаѓа во градското собрание за да ја однесе репортерката на The Beet во неколку тријазични градинки.
Пола помага во две паралелки со деца од пет до шест години, учејќи ги за деновите во неделата на романски и гагауски.
Лекциите од 20 минути вклучуваат игри, пеење и танцување за да ги задржат децата ангажирани, забавуваат и учат.
Градинката најчесто се изведува на руски јазик, но децата секојдневно ги менуваат активностите на романски и гагауски.
Теоретски, програмата за тријазични градинки постои од 1994 година, кога Молдавија донесе закон со кој се доделува автономија на Гагаузија.
„Но, немавме материјали со кои би работеле, ниту методи со кои би нè водат“, се сеќава Лидија.
Почнувајќи од 2021 година, по четиригодишна пилот програма, сите 57 државни градинки во Гагаузија сега ја делат истата наставна програма и книги засновани на современи методи на настава.
Наставниците со кои се среќава Пола Еризану се страсни за нивната работа и ги надминуваат своите учебници, барајќи рими и игри на интернет, па дури и самите преведуваат или пишуваат нови.
„Иако ова е многу подобро од она што го имавме претходно, не можеме да направиме многу ако не постои јазична средина каде што децата ќе можат да ги вежбаат своите вештини“, објаснува Лидија.
Навистина, повеќето луѓе во Комрат меѓусебно зборуваат на руски и признаваат дека знаат малку гагауски, а уште помалку романски, официјалниот јазик на Молдавија.
Во нејзината канцеларија во одделот за образование во Гагаузија, колегите на Лидија бараат помош за документи на романски јазик наменети за главниот град Кишињев.
„Постоеја бесплатни програми за учење романски и порано, но тие мора да бидат дополнети со стимулации за напредување во кариерата. На пример, ако не знаете романски, можеби не треба да ви биде дозволено да станете раководител на јавна институција. вели Лидија.
Доминација на рускиот јазик
И покрај автономниот статус на регионот од 1994 година, гагаузскиот јазик се чини дека умира наместо да цвета.
Мајката на Лидија е исто така учителка во градинка во Congazcicul de Sus, село во близина на Комрат.
„Кога таа првпат почна да работи за време на советската ера, сите деца дома зборуваа гагауски и таа мораше да ги учи руски. Сега децата зборуваат руски во нивните семејства и таа мора да ги научи како да кажуваат „рака“ и „око“ на гагауски.“ објаснува Лидија.
Како одговор на насочената советска политика на русификација, гагаузскиот јазик доживеа оживување во ерата на Гласност.
Во доцните 1980-ти, додека романските говорници низ Молдавија го оживуваа својот јазик и култура, Гагаузите исто така се залагаа за враќање на сопственото наследство.
Државниот педагошки универзитет Јон Креанга во Кишињеу започна популарна студиска програма за гагаузиски јазик.
Но, во 2005 година, откако Државниот универзитет Комрет успешно се бореше за монопол на наставата Гагаузи, катедрата беше затворена.
Таму денес Гагауз се учи само на магистратура за професори по јазици.
Доминацијата на рускиот јазик доаѓа со политички импликации, тоа значи дека Гагаузите консумираат повеќе руски отколку молдавските медиуми и имаат тенденција да бидат политички поврзани со Кремљ, и покрај фактот што најголемиот дел од инвестициите во локалната инфраструктура доаѓаат од Кишињев, Турција и Европска унија.
„Нашата принцеза“, вели локална продавачка, мислејќи на молдавската претседателка Маја Санду, „замина во Њујорк да побара повлекување на руските војници од Придњестровје“.
Сепаратистичкиот регион во источна Молдавија има околу 20.000 тони советска муниција и 1.500 руски војници стационирани како „мировници“ од војната во Придњестровје во 1992 година.
„Но, тие се таму 30 години, бидејќи ние бевме една земја“, додава продавачката.
Статуа на Ленин во центарот на Комрат
Како и Придњестровје, но за разлика од остатокот од Молдавија, Гагаузија сочувала статуа на Ленин во центарот на Комрат, како и имиња на улици од советската ера.
Три години откако Молдавија стекна независност од Москва, јужниот регион доби автономија во услови на тензии и конфликти меѓу Кишињев и Комрат, кои беа поттикнати од Кремљ од последните години на Советскиот Сојуз.
Според поранешните парламентарци Јон Хадаркау и Александру Арсениу, последниот претседател на Врховниот совет на СССР, Анатолиј Лукјанов, им се заканувал на молдавските власти со „две автономии“ доколку не учествуваат на референдумот во 1991 година со кој би се легализирала советската анексија на Молдавија во 1940 година.
Говорејќи на Државниот универзитет Комрат во септември, претседателката Санду најави програма на романски јазик за возрасни во Гагаузија која започнува во 2023 година.
Подоцна истиот ден, за време на состанокот во законодавното тело на Гагаузија, претставници на Народното собрание ја прашаа зошто мајчиниот јазик го нарекува романски, а не молдавски (како што го нарекуваа Советите, затоа што сакаа да промовираат нов национален идентитет, одвоен од Романија).
Ја прашале и зошто не оди во Москва на преговори за поевтин гас.
Ова прашање беше популаризирано од про-Кремљ политичките партии во Молдавија, во обид да ја обвинат претседателската администрација за растот на цените на енергијата и инфлацијата што следеше.
Гагаузите и молдавските медиуми поврзани со проруските партии ја претставија посетата како пораз на молдавскиот претседател.
Сите политичари се проруски
Неколку недели подоцна, претседателот на турскиот парламент Мустафа Шентоп дојде во Комрат.
Тој ги охрабри Гагаузите да учат романски јазик и ја осуди руската агресија врз Украина.
Медиумите поврзани со владата на Гагаузија не известија за овие изјави.
„Во Гагаузија, сите политичари се проруски настроени затоа што Русија ги финансира нивните политички проекти. Нема проевропска политичка понуда“, вели новинарот Михаил Сиркели, од независниот регионален медиумски портал nokta.md.
Во Комрат, Пола забележала најмалку четири билборди за неговото политичко шоу на руски, Цената на слободата.
Гагауски му е мајчин јазик и течно зборува руски и романски. Михаил тврди дека решението е политичките партии кои влегуваат во Народното собрание на Гагаузија да бидат субвенционирани од државниот буџет, исто како и партиите кои влегуваат во националниот парламент во Кишињев.
„Потребна ни е автономија на Гагаузија за да ги застапуваме интересите на Гагаузите и да помогнеме во регионалниот социо-економски и културен развој, а не да ги промовираме интересите на Кремљ и советската носталгија“, нагласува Сиркели и додава:
„Но, Гагаузите не го бараат тоа во моментов. Тие не се грижат за гагаузискиот јазик и историјата. Формално, имаме три официјални јазици во Гагаузија, но сите закони се усвојуваат и се објавуваат само на руски“.
Губење на културата на Гагаузите
Човек кој многу се грижи за наследството на Гагаузите е хип хоп уметникот и продуцент Виталиј Манџул.
Во раните 90-ти, Виталии го открил хип хопот на МТВ и почнал да рапува во Гагаузија.
„Рапував за пари, автомобили, моќ. Сега се обидувам со хумор да зборувам за поважни теми, како што се духовноста, љубовта“, вели овој 51-годишник.
Во последните 15 години, Виталии исто така собира стари гагаузски песни и ги реинтерпретира со модерни R&B и поп елементи:
„Младите мислат дека се нови песни, но јас им велам дека овие текстови се стари 100 години“.
Во својата мисија да ја промовира гагаузската култура меѓу новите генерации, Виталии соработува со други млади пејачи во неговото студио во Комрат, наречено Колај.
Колај на гагауз значи „лесен“, објаснува Виталии, кој полека преминува од рап во реге.
„Не сакам војна, нема национални недоразбирања, сакам сè да биде лесно“, вели Виталиј, алудирајќи на неговиот растафаријански поглед на животот.
Виталии се декларира како космополит со многу културни влијанија од целиот свет, но сепак го чувствува своето гагаузско наследство:
„Не сакам да ја изгубам мојата култура. Замислете ако го заборавам мајчиниот јазик – кој би бил во тој случај?“, пренесува Индекс.