Зошто жителите на Гренланд, најголемиот остров во светот, сакаат да се отцепат од Данска? Една од најважните причини е толку шокантна што остави длабока траума не само на жените од народот Инуити, домородното население на Гренланд, туку и на сите што слушнале за случајот.
Тешко е да се најде земја која нема мрачни страни и тајни во својата историја која сака да остане закопана и заборавена што е можно подлабоко.
Таков е случајот со Данска, која официјално ги поседува правата на Гренланд.
Иако со текот на времето ѝ додели на територијата широка автономија, останува нешто што Гренландците не сакаат да го преминат.
Имајќи предвид дека оваа територија, со едвај 56.000 жители, главно живее од риболов, а половина од нејзиниот буџет е финансиран од владата во Копенхаген, на прв поглед се чини дека Гренланѓаните со пасош од земја членка на ЕУ и НАТО немаат економски причини да се стремат кон независност. Иако и на тој план ситуацијата би можела да биде многу подобра…
Аферата „spiralsagen“
Но, има нешто што оди многу подалеку од парите во вашиот џеб – понижување кое е невозможно да се заборави и не може да се надмине.
Во случајот со Гренланѓаните, поточно нивните жени, тоа се случи преку една од најконтроверзните програми за контрола на раѓањето – со вградување спирала кај жени и девојчиња без нивно знаење и согласност.
Од 1966 година, кога започна кампањата денес позната како „афера со спирала“, па се до 1970 година, таму беа вградени 4.500 контрацептивни спирали во матката на жените и девојчињата.
Во тоа време имало нешто повеќе од 9.000 плодни жени, девојки и млади жени. Некои од нив имале само 12 години.
Оваа стратегија, како дел од данската кампања за контрола на растечкото население на Гренландските Инуити, продолжи до 1975 година.
„Мојата тага целосно ме обзеде“
Најшокантниот историски случај е оној на Сузан Кислен, која денес има 75 години, напиша Би-Би-Си.
По рутински преглед додека била во петтиот месец од бременоста со своето второ дете, докторот ѝ рекол дека сака да го абортира бебето поради претходна гинеколошка компликација.
Таа вели дека оваа „компликација“ била решена пред бременоста и дека била совршено здрава.
И покрај тоа, тие сепак иницирале прекин на бременоста – таа вели дека за тоа биле потребни не помалку од 31 инјекција – но бебето не умрело.
Конечно, во седмиот месец, таа родила и нејзиното бебе починало во рок од еден час по породувањето.
Во рок од неколку часа, таа тврди дека се обиделе четири пати да ѝ стават спирала, пред конечно да му каже на докторот да престане да го прави тоа.
Таа вели дека долго време потоа замислувала како го слуша бебето, за кое подоцна дознала дека е момче, како плаче во нејзината куќа.
Таа вели дека бара извинување од данските власти пред да биде предоцна.
„Имав околу 13 години… секогаш ќе ја паметам болката“
Наја Либерт е една од жените на кои насилно ѝ била вградена спирала како дел од данската „Кампања за спирала“ – во нејзиниот случај, во 1975 година.
„Имав околу 13 години. Се чувствував како да ме бодат со ножеви.“
Нејзината школска другарка Холга, која сега има 62 години, имала 14 години кога ѝ ставиле спирала.
„Го потиснав поголемиот дел од тоа“, вели таа, „но секогаш ќе се сеќавам на болката. Многу болеше многу години“.
Спирали за возрасни жени имплантирани кај девојчиња од 12 години
Кампањата користела рана верзија на спиралата наречена „Lipes Loop“. Направен е исклучиво за возрасни жени кои веќе се породиле, но се вградувал кај девојчиња кои понекогаш имале дури 12 години.
„Не можам да ја замислам болката што ќе ја почувствувате кога оваа работа ќе ја вметнете во тој мал отвор“, вели гинекологот Авијаја Зигстад.
Компликациите кои произлегуваат од имплантацијата на „Липес Лупа“ кај девојчињата и младите жени се движеле од обилно крварење, до инфекции, хронична болка и неплодност.
Не знаеле дека имаат инсталирано спирала
Неодамна во средината на 1990-тите, д-р Зигстад наоѓала спирала кај пациенти кои доаѓале за проценка на плодноста.
„Тие не знаеја дека ја имаат“, вели таа. „Тие се обидуваа да забременат 10 до 15 години без да знаат што е проблемот.“
Наја, која работи како трауматерапевт, вели дека фактот што искуството со ставање спирала било поразително за некои, заедно со недостатокот на основни информации, значи дека многу жени како неа го потиснале искуството од нивните сеќавања.
„Јас сум само една од трауматизираната генерација жени. Последиците беа премногу тешки за справување.
Работата на лична траума доведе до шокантно откритие
Покрај тоа, Наја вели дека и самата се соочила со сеќавањето на тоа кога почнала да работи со лична траума како дел од сопствената обука.
Таа почнала да допира до други жени на Фејсбук околу 2017 година за да открие кој друг имал такво искуство.
Во следните години, околу двесте жени од целиот Гренланд одговориле на нејзиното барање за да кажат дека доживеале нешто слично.
Таа сега води кампања за заштита на правата на другите жени погодени од овој скандал.
Подкастот што ги промени работите
Но, обемот на целата кампања беше откриен дури откако данскиот подкаст Spiralkampagnen („Спирална кампања“) се емитуваше на почетокот на 2022 година.
Ова доведе до скандализација на целата нација.
Целта на кампањата бил да се контролира растот на населението во Гренланд, кој вртоглаво порасна од 1950-тите – благодарение на модернизацијата и подобрата здравствена заштита.
Овој раст, покрај зголемената стапка на тинејџерски бремености, ги загрижи данските власти.
Кампањата е успешна, популацијата на Инуитите се намалува
Во 1970 година, кампањата се сметаше за „успешна“ бидејќи стапката на плодност драстично опадна, иако продолжи да паѓа некое време потоа.
Во осумте години од почетокот на кампањата, од 1966 година до 1974 година, кога беше намалена, стапката на наталитет во Гренланд опадна од седум деца по жена на 2,3.
Магнус Хоник, актуелниот дански министер за здравство, вели дека нема евиденција за тоа кога точно била прекината кампањата, така што откривањето е една од задачите на сегашната истрага.
„Се плашам дека тоа можеше да трае со децении“, рече тој.
Тужба против Данска за кршење на човековите права
Како што објави гренландскиот медиум KNR во март минатата година, 143 жени на кои дански лекари во Гренланд во текот на 1960-тите и 1970-тите без нивна согласност им вградиле спирала, сега ја тужат данската држава.
Тие се решија на овој чекор бидејќи данската влада не одговори на барањето за обештетување што го поднесоа во октомври минатата година.
Тогаш 67 жени бараа по 300.000 дански круни за кршење на човековите права. Во меѓувреме, бројот на жени кои бараат компензација се зголеми на 143, со што вкупната барана сума изнесува околу 43 милиони круни.
Според Наја Либерт, женската претставничка, тие веќе не можат да чекаат данската влада да одговори на нивното барање.
„Владата можеше побрзо да реагира, но тие само стојат. Најстарите меѓу нас имаат над 80 години и не можеме повеќе да чекаме. Додека сме живи сакаме да си го вратиме достоинството и почитта кон сопствената утроба. Ниту една влада не треба да одлучува дали ќе имаме деца или не“, рече Наја Либерт.
Според адвокатот Мадс Праминг од адвокатската канцеларија Емер Праминг, случајот претставува јасно кршење на човековите права.
„Државата одлучи да не го сфаќа сериозно овој случај и да го игнорира барањето за отштета. Затоа сме принудени да одиме на суд, бидејќи тоа е нашата единствена преостаната опција“, изјави Праминг за КНР.
Откривањето на страшни неодамнешни случаи: „Како не се сеќавам?“
Но, Би-Би-Си собра женски сведоштва за многу поновата неволна контрацепција.
Кога Бебијан имала 21 година, отишла да стави спирала – само за да ја слушне шокантната вест дека веќе имала внатре во себе.
„Се сеќавам дека солзи ми течеа по образите и им кажав дека не сфатив дека веќе имам спирала во мене… Како не се сеќавам кога ја ставиле?“
Бебијан смета дека единствениот пат кога можела да и се стави спирала без нејзино знаење е кога абортирала на 16-годишна возраст, на почетокот на 2000-тите.
Во следните четири години, таа страдала од абнормални болки во стомакот кои биле толку силни што не можела да се качува по скали.
„Отидов во болница повеќе пати и не знаеја што е со мене… Болката доаѓаше кога ќе ми дојде менструацијата, но ќе дојде и кога немав.“
Сакала да забремени, но ни по една година не можела.
„Секогаш кога ќе ми дојде менструацијата плачев“, вели Бебијан.
Решила да направи пауза од неколку месеци од обидите и да стави спирала, како што ја советувале нејзините пријатели – погрешно – затоа што тоа наводно ќе и ја зголеми плодноста.
И тогаш открила дека веќе има во себе.
Таа побарала да се отстрани, се откажала од плановите да се стави нова и забременила за неколку месеци.
Вметната спирала за време на рутинска операција: Докторот негираше додека не беше случајно откриена
Искуството на Мира (не нејзиното вистинско име) е уште поскоро.
Таа во 2019 година дознала дека ѝ била ставена спирала кога лекар ја открил за време на медицински преглед.
„Бев шокирана“, вели таа.
Единствениот пат кога можела да се стави без нејзино знаење, смета Мира, било за време на рутинска операција на матката во 2018 година.
Една година по операцијата чувствувала силни болки.
Таа вели дека нејзиниот лекар постојано го отфрлал, додека спиралата не била откриена за време на темелно испитување.
Мира, која сега има 45 години, вели дека нејзиниот лекар и рекол дека спиралата и ја пробила матката.
Исцрпена од здравствената состојба за која верува дека е предизвикана од спиралата, таа решила целосно да ѝ се отстрани матката.
Но, таа вели дека операцијата не била успешна – повеќе не може да има интимни односи бидејќи секој пат тоа доведува до обилно крварење и неподносливи болки.
Спиралата не била единствената тајно вградена контрацепција
Се чини дека спиралата не е единствената направа што е вградена кај некои од женската популација на Гренланд без нивно знаење.
Анита (не нејзиното вистинско име) се разбудила по абортусот во 2011 година со она што таа го опишува како „чувство на вкочанетост во нејзината рака“, која видела дека е завиткана во завој.
Откако го прашала данскиот лекар за тоа, тој и објаснил дека се работи за контрацептивен имплант – мала, флексибилна пластична цевка која се става под кожата на надлактицата.
„Мојот телесен интегритет е нарушен“
Анита, која сега има 31 година, вели дека докторот ѝ објаснил дека имплантот бил вметнат затоа што тоа и бил четврти абортус.
„Беше морничаво… тој навистина ја премина секоја линија. Се чувствував како да ми е нарушен телесниот интегритет“, вели таа.
Таа барала да и биде отстранета, што тој не сакал да го направи.
Дури кога почнала да го кине завојот, заканувајќи се дека сама ќе го извади имплантот, лекарот се согласил да го отстрани.
„Треба да ја примите оваа инјекција…“
Дваесет и осумгодишната Сара, чие име исто така е сменето, вели дека и таа се разбудила по операцијата и дошла до шокантно откритие.
Беше 2014 година и ѝ била дадена општа анестезија за рутинска процедура по спонтан абортус, но се разбуди и најде данска медицинска сестра како и вбризгува контрацепција Депо Провера.
„Не знаев што е тоа, а таа не ме праша дали сакам“, вели Сара. „Таа само ми рече дека треба да доаѓам во болница на секои три месеци за да го добијам.“
Таа вели дека сестрата не ѝ го кажала ниту името на лекот.
И штом дознала како се вика лекот, морала да оди на интернет за да дознае повеќе за тоа.
Сара решила да продолжи да го користи неколку години, но вели дека кога престанала да го зема за да можат таа и нејзиниот сопруг да имаат бебе, и биле потребни неколку години да забремени.
Таа вели дека не ѝ било кажано дека Депо Провера може да влијае на нејзините менструации до 12 месеци по нејзината последна инјекција.
Јасни докази
Според Мадс Праминг, кој е во контакт со данскиот државен правобранител, државата не сака да одговори на барањето за компензација пред да заврши официјалната истрага за ова прашање.
Истрагата беше покрената во мај 2023 година од страна на гренландската и данската влада, но таа има за цел само да ги испита историските околности на стерилизациите, а не да утврди дали се прекршени човековите права.
Затоа Праминг смета дека не е потребно да се чека неговото завршување.
„Мислам дека ова е начин да се пролонгира работата, бидејќи данската влада не сака да се соочи со случајот. Но, ова нема да помине само по себе, и сега кога е поднесена тужбата, ќе добиеме одговор“, рече тој.
Запрашан дали би било побрзо да се чека истрагата да заврши во 2025 година и да се обиде да постигне спогодба, Праминг одговори:
„Напротив. Веќе знаеме дека имаше „спирална кампања“.
Разочарување и борба за правда
Наја Либерт, исто така, смета дека сегашната истрага нема нужно да оди во корист на жените, поради што правната постапка е нивниот единствен начин да си го вратат достоинството.
„Ова значи дека јас и моите сестри во оваа борба ја враќаме нашата рамноправност и дух, кои се нарушени. Оваа заедничка борба е дел од голем процес на исцелување“, рече таа.
Данската премиерка Мете Фредериксен го посети Гренланд во јуни минатата година, каде жените во овој случај демонстрираа во Нукуалофа. Потоа таа рече:
„Ова е исклучително болна тема. Тоа е или генерацијата пред вас или генерацијата после вас која ја изгубивте и за која зборувавте денес. Знам дека е тешко и длабоко ве погодува. И мене длабоко ме погодува. Затоа ви благодарам многу и ветувам дека нема да ве заборавам”, им рече Фредериксен на демонстрантите.
Сепак, Наја Либерт е разочарана. Како што рече, од премиеркатат не слушнале „ништо што дури и наликува на извинување“.
Марја Актар, правен директор на Институтот за човекови права во Копенхаген, рече дека тоа е историски значаен и сериозен случај, особено затоа што многу од жените биле малолетни кога им биле вградени спирали.
Таа го опиша како „прекршување на човековите права од огромни размери – и во однос на бројот на потенцијални жртви и во однос на систематската природа на повредите што се случиле“.
Данска се соочува со тужба за геноцид?
„Ова е директен геноцид што данската држава го изврши врз населението на Гренланд. Сега имаме основа да го кажеме тоа“, рече гренландскиот премиер Муте Егеде на програмата „Deadline“ на данската телевизија ДР во декември, објави КНР.
Со тоа, тој јасно стави до знаење дека владата на Гренланд верува дека Данска извршила геноцид врз гренландскиот народ.
Нааја Натаниелсен, која ја застапува владата на Гренланд во овој случај, тврди дека оваа изјава ја одразува позицијата на владата која постои долго време.
„Политички веруваме дека е геноцид кога данската држава систематски ја ограничува можноста на Гренландките да раѓаат со години. За нас нема дилема“, изјави таа за KNR.
„Данска треба да биде осудена, ако е можно“
Изјавата на владата на Гренланд доаѓа пред завршувањето на сопствената истрага за случајот, која треба да биде завршена во септември оваа година.
Оваа истрага треба да процени дали се прекршени човековите права на жените на кои им биле вградени контрацептивни импланти без согласност.
Независна истражувачка група, исто така, треба да процени дали данските напори за намалување на наталитетот на Гренланд може да се класифицираат како геноцид.
Доколку експертите заклучат дека постои правна основа за таква квалификација, владата на Гренланд е подготвена да го поднесе случајот пред Меѓународниот кривичен суд, кој ги разгледува случаите на геноцид и злосторства против човештвото.
Данците не веруваат во нефер однос кон Гренланд
Како што објави КНР на крајот на февруари оваа година, повеќето Данци не веруваат дека Гренланд бил неправедно третиран од нивната земја.
Иако данската премиерла пред камерата призна дека има „мрачни страни“ во односот меѓу Данска и Гренланд, во данското општество не постои општо прифатено мислење за колонијалната неправда кон Гренланд, пишува KNR.
Ова го покажува новото истражување на јавното мислење спроведено од агенцијата Voxmeter за Рицау, со 1.022 испитаници, во периодот од 12 до 16 февруари.
– 54,8% од испитаниците веруваат дека Данска генерално се однесувала праведно кон Гренланд;
– 25,8% веруваат дека Данска главно се однесувала неправедно кон Гренланд;
– 19,4% не се сигурни.
Овие податоци укажуваат на длабока поделба меѓу Данците и Гренланѓаните, вели Улрик Прам Гад, виш истражувач во Данскиот институт за меѓународни студии.
Ова претставува предизвик за заедницата на Кралството, бидејќи Гренланѓаните и Данците живееле во различни искуства во последните 300 години.
Истражувањето покажува дека двата народа не се соочуваат со иста историја, смета тој.
За Гренланѓаните, резултатите од истражувањето имаат јасна порака: укажуваат на потребата од поголеми информации за колонијалното минато на Данска и за неправдите што се случија, вели Аја Кемниц, гренландска пратеничка од партијата ИА.
Данската држава веќе официјално ги призна неправдите направени врз Гренланд со текот на времето, потсетува таа.
На пример, премиерката Мете Фредериксен официјално им се извини на „експерименталните деца“ и им додели компензација затоа што биле земени од нивните семејства и испратени во Данска за да бидат воспитани да станат „подански“.
Се очекуваат дополнителни официјални признанија за неправдите. Во моментов е во тек историска истрага за односите меѓу Данска и Гренланд, во која „спиралната кампања“ е дел од истражувањето.
За Аја Кемниц, овој податок укажува на недостаток на данско образование за историјата на Гренланд.
Зачудувачки, други истражувања покажуваат дека до 70% од данската младина не биле поучени за Гренланд, заклучува KNR.